سردرد پس از بی‌حسی نخاعی، که معمولاً برای سزارین انجام می‌شود، به علت پاره شدن پرده‌ای است که دور نخاع کشیده شده است. خصوصیت متمایزکننده سردرد پس از بی‌حسی نخاعی این است که با نشستن و ایستادن بیمار تشدید شده و با درازکشیدن او تسکین می‌یابد. این سردردها معمولاً خطرناک نیستند و پس از گذشت چند روز تا چند هفته برطرف می‌شوند. در این مدت، استفاده از مسکن‌های بدون نسخه، نوشیدن آب فراوان و مصرف کافئین (از طریق غذا یا به صورت قرص) برای تسکین درد و ترمیم آسیب‌دیدگی پرده نخاعی توصیه می‌شود. اگر پس از چند هفته سردرد التیام پیدا نکرد، پزشک می‌تواند با تزریق مقدار کمی خون به قسمت آسیب‌دیده باعث ترمیم آن شود.
علت سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی
یکی از عوارض بی‌حسی‌های نخاعی و یا جراحی‌های ستون فقرات، سردردی است که با نشستن و ایستادن تشدید شده و با درازکشیدن برطرف می‌شوند. این سردرد به علت پاره شدن پرده نخاعی (سخت‌شامه) و تخلیه‌شدن بخشی از مایع مغزی – نخاعی است. سخت‌شامه یا پرده دورا (Dura Mater) بافتی است که دور نخاع و مغز را پوشانده است. سخت‌شامه وظیفه محافظت از نخاع و مغز و همچنین نگه‌داشتن مایعی به نام مایع مغزی – نخاعی (Cerebrospinal fluid) را بر عهده دارد.
تزریق بی‌حسی‌های نخاعی به اطراف و یا مستقیماً به داخل سخت‌شامه انجام می‌شوند که در بسیاری از مواقع آسیبی به آن نمی‌زنند. اما گاهی اوقات در طی این تزریقات و یا در طی جراحی‌های ستون فقرات که در نزدیکی سخت‌شامه انجام می‌شوند، ممکن است به این پرده آسیب‌رسیده و مقداری از مایع مغزی – نخاعی به بیرون نشت کند.
نشت مایع مغزی – نخاعی معمولاً به‌خودی‌خود خطرناک نیست؛ اما باعث افت فشار در فضای اطراف مغز شده و ایجاد سردردهای شدید می‌کند. اکثریت قریب‌به‌اتفاق این موارد با استراحت بهبود پیدا کرده، مایع مغزی – نخاعی مجدداً تولید شده، فشار درون سخت‌شامه به حالت عادی بازگشته و سردرد نیز برطرف می‌شود.
مایع مغزی – نخاعی نقش حیاتی در محافظت از سیستم عصبی مرکزی، تأمین مواد مغذی و جذب ضربات ناشی از حرکات ناگهانی را ایفا می‌کند. این احتمال وجود دارد که کاهش حجم این مایع منجر به کشیدگی و فشار بر بافت‌های نرم اطراف مغز و نخاع و در نهایت سردرد شود. این که چرا پاره شدن سخت‌شامه منجر به چنین سردردهایی می‌شود دقیقاً مشخص نیست اما می‌تواند به این دلایل باشد:
- اختلالات فشار: هنگامی که سوزن بی‌حسی نخاعی وارد فضای اپیدورال می‌شود، ممکن است به طور تصادفی سوراخی در سخت شامه ایجاد کند. این سوراخ می‌تواند باعث نشت مایع نخاعی به فضای اطراف نخاع شود. کاهش حجم مایع نخاعی می‌تواند باعث تغییر فشار مایع و کشش مننژ و ایجاد درد شود.
- التهاب: تزریق بی‌حسی نخاعی می‌تواند باعث التهاب مننژ و ریشه‌های عصبی شود. این التهاب می‌تواند منجر به درد، تهوع و استفراغ گردد.
مهم‌ترین علل پاره شدن سخت‌شامه در ادامه مورد بررسی قرار گرفته‌اند:
بی‌حسی اپیدورال
در طی تزریق بی‌حسی اپیدورال، داروی بی‌حسی مستقیماً به فضای بیرون از سخت‌شامه تزریق می‌شود. بااین‌وجود که سوزن در این تزریق وارد سخت‌شامه نمی‌شود، اما عوامل مختلف مانند یک حرکت اشتباه از سوی بیمار، یا یک میلی‌متر انحراف در مسیر سوزن از سوی پزشک یا تکنسین، ممکن است به پاره شدن سخت‌شامه و نشت مایع مغزی – نخاعی بینجامد. در این موارد معمولاً پارگی سخت‌شامه و نشت مایع بسیار جزئی و سردرد پس از آن خفیف است.
بی‌حسی نخاعی
بر خلاف تزریقات اپیدورال، بی‌حسی نخاعی مستقیماً به داخل سخت‌شامه و اطراف نخاع انجام می‌شود. سوزنی که برای این تزریق استفاده می‌شود بسیار باریک و ظریف بوده و سوراخ بسیار ریزی در سخت‌شامه ایجاد می‌کند. اما بااین‌حال همچنان ممکن است نشت مایع مغزی – نخاعی اتفاق بیفتد و بیمار دچار سردرد شود.
سزارین
در گذشته سزارین تنها با بیهوشی انجام می‌شد. اما با پیشرفت علم پزشکی، مادران می‌توانند با استفاده از بی‌حسی نخاعی سزارین بدون درد و بیهوشی را تجربه کنند و از عوارضی که داروهای بیهوشی برای مادر و نوزاد دارد نیز اجتناب کنند. حتی زایمان طبیعی نیز امروزه با تزریق داروی مسکن به‌صورت اپیدورال انجام می‌شود تا مادر مجبور به تحمل درد زایمان نباشد. اما همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، تزریقات اپیدورال و بی‌حسی‌های نخاعی ممکن است باعث سردرد شوند که شاید برای مادر نگران‌کننده باشد.
جراحی‌های ستون فقرات
جراحی‌های ستون فقرات بافاصله بسیار نزدیکی به نخاع و سخت‌شامه انجام می‌شوند. در برخی از این جراحی‌ها مانند جراحی‌های تومور یا آسیب‌دیدگی نخاعی حتی لازم است سخت‌شامه باز شده و دوباره دوخته شود. در طی جراحی‌هایی که با مهره‌ها سروکار دارند؛ مانند جراحی تنگی کانال نخاعی و یا بیرون‌زدگی دیسک کمر، ممکن است سخت‌شامه به طور اتفاقی آسیب ببیند. در این صورت است که پس از این دسته از جراحی‌ها نیز سردرد ایجاد می‌شود.
اقدامات اولیه برای تسکین فوری سردرد
اگر بعد از بی‌حسی نخاعی دچار سردرد شده‌اید، بهترین کار این است که دراز بکشید تا سردرد برطرف شود. مصرف مایعات و قهوه نیز می‌تواند به کم شدن درد کمک شایانی کند. ما در ادامه اقداماتی را که بهتر است برای تسکین فوری سردرد ناشی از بی‌حسی نخاعی انجام دهید را آورده‌ایم:
دراز بکشید
دراز کشیدن در یک اتاق ساکت با نور کم موجب تسکین موقت سردردهای ناشی از جراحی ستون فقرات می‌شود. در حالت دراز کشیده، فشار و تحریک روی مننژها و بافت‌های حساس کاهش می‌یابد که منجر به تسکین موقت سردرد می‌گردد. بنابراین با دراز کشیدن، محیط اطراف مغز تحت فشار و کشیدگی کمتری قرار می‌گیرد که این امر باعث کاهش درد می‌شود.
سر و گردن خود را بلند نکنید
بلند کردن سر و گردن موجب افزایش فشار مایع مغزی – نخاعی بر اثر نیروی گرانش می‌شود که ممکن است باعث تشدید سردرد شود. پس بهتر است که از بلند کردن و خم کردن سر خود تا حد امکان خودداری کنید. هنگام بلند شدن از رختخواب نیز به آرامی و با احتیاط این کار را انجام دهید و از بلند کردن ناگهانی یا خم شدن خودداری کنید.
نوشیدن مایعات فراوان حاوی کافئین
کافئین از دو طریق می‌تواند در کاهش شدت سردرد پس از بی‌حسی نخاعی بسیار مؤثر باشد. اول اینکه کافئین باعث انقباض عروق مغز می‌شود که منجر به کاهش فشار داخل جمجمه در نتیجه، کاهش سردرد می‌شود. همچنین شواهد نشان داده‌اند که کافئین در بازتولید مایع مغزی – نخاعی نقش دارد و آن را تسریع می‌بخشد. این موضوع هنوز به طور قطعی اثبات نشده است، اما شواهد بالینی نشان از تأثیر کافئین در تسریع بهبودی سردرد پس از بی‌حسی نخاعی دارد.
البته توجه داشته باشید که کافئین باید با احتیاط و در مقادیر متعادل مصرف شود، زیرا مصرف بیش از حد می‌تواند منجر به عوارض جانبی مانند اضطراب، لرزش و افزایش ضربان قلب گردد.
درمان سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی
درمان سردرد پس از بی‌حسی نخاعی ابتدا با درمان‌های غیر جراحی و تهاجمی آغاز می‌شود. پزشک ممکن است به شما نوشیدن مایعات فراوان، مصرف کافئین، خوردن داروهای خوراکی، درمان با شیاف و سرم درمانی را توصیه کند. اگر سردرد شما در عرض 24 ساعت بهبود نیافت، ممکن است پزشک درمان‌های دیگر مانند پچ خون اپیدورال و دوختن پرده نخاعی را پیشنهاد کند.
نوشیدن مایعات فراوان
نوشیدن مایعات کافی می‌تواند در پیشگیری و کاهش شدت سردرد پس از بی‌حسی نخاعی نقش مهمی داشته باشد. نوشیدن مقادیر زیاد مایعات کمک می‌کند تا حجم خون و مایعات بدن افزایش یابد و فشار CSF را تا حدی جبران کند.
همچنین نوشیدن مایعات کافی به حفظ میزان مناسب آب بدن کمک می‌کند و از کم آبی جلوگیری می‌نماید. بعضی مایعات مانند آب گرم یا چای می‌توانند باعث گشادشدن رگ‌های خونی شوند که این امر جریان خون به مغز را افزایش می‌دهد و به کاهش سردرد کمک می‌کند.
نوشیدن کافئین
نوشیدن مقادیر متعادل کافئین می‌تواند به کاهش سردرد کمک کند. کافئین باعث انقباض رگ‌های خونی می‌شود و در نتیجه فشار داخل جمجمه را کاهش می‌دهد. با این حال، مصرف بیش از حد کافئین می‌تواند عوارض جانبی مانند تحریک‌پذیری، بی‌خوابی و تپش قلب را به همراه داشته باشد.
می‌توانید کافئین را از طریق قهوه، چای، نوشابه یا داروهای حاوی کافئین مانند استامینوفن با کافئین یا ایبوپروفن با کافئین دریافت کنید. مقدار توصیه شده کافئین برای درمان سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی 300 تا 500 میلی‌گرم در روز است. توجه داشته باشید که یک فنجان قهوه دارای 150 میلی‌گرم کافئین است و در صورت مصرف همزمان آن با دارو یا نوشیدنی‌های دیگر دارای کافئین، ممکن است عوارضی را به همراه داشته باشد.
خوردن داروهای خوراکی
پزشک ممکن است داروهای مسکن مانند استامینوفن یا ایبوپروفن را برای تسکین سردرد تجویز کند. این داروها می‌توانند التهاب و درد را کاهش دهند. در صورت ادامه داشتن درد، ممکن است داروهای قوی‌تری مانند مسکن‌های مخدر تجویز شوند. با این حال، این داروها اعتیادآور بوده و مصرف بی‌رویه آن‌ها می‌تواند عوارض جانبی جدی در پی داشته باشد.
درمان با شیاف
در موارد شدیدی که مسکن‌های معمولی در کاهش سردرد تأثیر ندارند، پزشک ممکن است استفاده از شیاف، علی‌الخصوص شیاف دیکلوفناک را پیشنهاد کند. مسکن‌هایی که از این طریق وارد بدن می‌شوند، جذب سریع‌تر و تأثیر قوی‌تری دارند و می‌توانند نسبت به مسکن‌های خوراکی سردرد را بیشتر تسکین دهند.
سرم درمانی
سرم درمانی که در آن، مایعات، الکترولیت‌ها و داروها از طریق تزریق وریدی به بدن منتقل می‌شوند منجر به افزایش حجم مایعات بدن می‌شود. افزایش حجم مایعات می‌تواند به افزایش فشار مایع مغزی نخاعی منجر شود و این در نهایت به کاهش علائم سردرد منجر می‌گردد. با این حال، باید توجه داشت که سرم درمانی باید تحت نظارت پزشک انجام شود تا از عوارض جانبی احتمالی جلوگیری شود.
مسکن‌های اپیدورال
پزشک ممکن است مسکن‌های قوی را به صورت اپیدورال (در فضای اپیدورال کمر) تزریق کند. شاید منطقی به نظر نرسد چراکه ممکن است سردرد با یکی از همین تزریقات ایجاد شده باشد. اما این روش باعث کاهش درد می‌شود و به شما اجازه می‌دهد تا زمان بهبودی نشت مایع نخاعی، راحت‌تر باشید. مسکن‌های اپیدورال می‌توانند برای سردرد بی‌حسی نخاعی شدید که به سرم درمانی پاسخ نمی‌دهد، مؤثر باشد. البته این روش عوارض جانبی خفیفی مانند درد کمر، ضعف پا و عفونت را ممکن است که به همراه داشته باشد.
پچ خونی اپیدورال
پچ خونی اپیدورال (EBP) روشی است که در آن حجم کمی از خون خود شما به فضای اپیدورال تزریق می‌شود تا از نشت مایع مغزی نخاعی جلوگیری کند. هدف این روش، ایجاد یک لخته خونی کوچک در محل نشت است تا محل خروج مایع مغزی نخاعی را ببندد. این روش معمولاً برای کاهش درد سردردهای شدید پس از بی‌حسی نخاعی بسیار مؤثر است.
توصیه‌های کاربردی برای تسکین درد و تسریع بهبودی سردرد
برای تسکین سردرد پس از بی‌حسی نخاعی بسیار مهم است که مایعات فراوان مصرف کنید، از داروهای مسکن و کافئین دار بهره ببرید و در محیط آرام استراحت نمایید. این عوامل سردرد شما را تسکین داده و بهبودی شما را تسریع می‌بخشند.
از نی برای نوشیدن مایعات استفاده کنید
برای جلوگیری از خم شدن گردن از یک نی برای آشامیدن استفاده کنید. این کار از درد اضافی و کاهش فشار درون جمجمه جلوگیری می‌کند. همچنین نوشیدن با نی از بروز سرفه و آروغ زدن که ممکن است موجب درد بیشتر شود، پیشگیری می‌کند.
از چشم‌بند و گوش‌گیر استفاده کنید
عوامل محیطی مانند نور و سر و صدا می‌توانند بر کیفیت خواب و استراحت شما تأثیر منفی بگذارند. نور می‌تواند اعصابی را در مغز تحریک کند که سردرد پس از بی‌حسی نخاعی را افزایش می‌دهد. این می‌تواند سیستم پردازش درد در مغز شما را بیش از حد تحت تأثیر قرار دهد و سردرد را تشدید نماید. بنابراین، توجه به کنترل و مدیریت عوامل محیطی می‌تواند نقش مهمی در بهبود سردرد شما داشته باشد.
از خانواده و اطرافیان کمک بخواهید
برای تسکین درد و تسریع بهبودی سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی، از خانواده و اطرافیان کمک بگیرید. آن‌ها می‌توانند در انجام کارهای روزمره به شما کمک کنند، از شما مراقبت کنند و حمایت روحی و عاطفی لازم را برای شما فراهم آورند. داشتن حامی در این دوران سخت، استرس و فشار روانی را کاهش می‌دهد.
از آن‌ها بخواهید در جابجایی، غذا خوردن، لباس پوشیدن و انجام کارهای بهداشتی به شما کمک کنند. برای انجام امور منزل، خرید و سایر کارهای بیرون از منزل از آن‌ها یاری بخواهید.
برای تسکین درد و تسریع بهبودی صبور باشید
برای تسکین درد و تسریع بهبودی سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی، صبور باشید. بهبودی نیازمند زمان است و شما باید با شکیبایی این دوران را پشت سر بگذارید. استرس و نگرانی بیش از حد می‌تواند بر روند بهبودی تأثیر منفی بگذارد. پس سعی کنید آرامش خود را حفظ کنید و به بدن خود زمان لازم برای ترمیم را بدهید.
پیشگیری از سردرد پس از بی‌حسی نخاعی
راه قطعی برای جلوگیری از سردرد پس از بی‌حسی نخاعی، وجود ندارد. تنها یک متخصص بیهوشی حاذق و ماهر می‌تواند از این امر جلوگیری نماید. همچنین در نظر داشتن موارد زیر نیز می‌توانند به شما برای کاهش سردرد پس از بی‌حسی نخاعی کمک کند:
- آب رسانی کافی: مصرف مایعات فراوان قبل، حین و بعد از بی‌حسی نخاعی به کاهش سردردهای احتمالی کمک می‌کند.
- استراحت: پیش از بی‌حسی نخاعی، کاملاً استراحت کنید و آرامش خود را حفظ نمایید. همچنین از فعالیت‌های سنگین خودداری کنید.
- سیگار نکشید: سیگار کشیدن جریان خون را به نخاع کاهش می‌دهد و خطر سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی را افزایش می‌دهد. اگر سیگاری هستید، سعی کنید حداقل 2 هفته قبل از عمل جراحی آن را ترک کنید.
سوالات متداول
آیا سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی یک عارضه جدی است؟
خیر این سردرد امری جدی نیست و با درمان مناسب، در اکثر موارد این سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی در عرض چند روز از بین می‌رود.
چه مدت طول می‌کشد تا این سردردها از بین بروند؟
معمولاً در عرض یک هفته از بین می‌روند، اما در موارد نادر ممکن است تا چند هفته طول بکشد.
آیا این سردردها می‌توانند عوارض جدی‌تری داشته باشند؟
اغلب خیر عوارض جدی ندارد اما نیازمند درمان فوری پزشکی است تا از عوارض آن مانند خونریزی مغزی یا عفونت احتمالی جلوگیری شود.
سردردها معمولاً چند روز بعد از عمل یا تزریق شروع می‌شوند؟
اغلب در عرض 48 ساعت بعد از بی‌حسی آغاز می‌شوند و می‌توانند تا یک هفته ادامه یابند.
آیا سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی می‌تواند عوارض طولانی‌مدت داشته باشد؟
در بیشتر موارد، سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی هیچ عارضه طولانی‌مدتی ندارد. با این حال، در موارد نادر، سردرد بعد از بی‌حسی نخاعی می‌تواند منجر به مشکلات طولانی‌مدت مانند سردرد مداوم، مشکلات بینایی یا مشکلات شنوایی شود.
چه عواملی خطر ابتلا به این سردردها را افزایش می‌دهند؟
تزریق نخاعی نامناسب، استفاده از سوزن‌های بزرگ و تلاش مکرر برای تزریق بی‌حسی نخاعی.
